Zamek w Janowcu

Na zachodnim brzegu Wisły, prawie naprzeciwko Kazimierza Dolnego, znajdują się ruiny zamku w Janowcu, ufundowanego przez Piotra Firleja w XVI wieku w stylu renesansowym, a przez kolejnych właścicieli poddawany dalszym przebudowom. Zachowane do dziś ruiny wciąż jednak świadczą o wielkości i pięknie zamku. Bywali tutaj królowie Zygmunt III Waza, Michał Korybut Wiśniowiecki oraz August II Mocny, jak i poeta Jan Kochanowski, znany nie tylko z „Trenów”, ale również fraszek, „Pieśni świętojańskiej”, „Odprawy posłów greckich” i innych dzieł w języku polskim i łacińskim.

Miejsce powstania zamku i zarazem siedziby rodu Firlejów było nieprzypadkowe. Wspomniany już Piotr uzyskał od króla Zygmunta I Starego przywilej założenia miasta Janowiec, w miejscu istniejącej wsi Serokomla. Jednocześnie królewski akt zawierał prawo organizowania corocznie trzech jarmarków oraz cotygodniowych targów w czwartek. Kolejni władcy, na prośbę włodarzy zamku, nadawali kolejne przywileje. Jednak kres istnieniu miasteczka położył burzliwy wiek XIX. W 1869 r. utraciło ono prawa miejskie, podobnie jak wiele innych miejscowości w tym samym okresie.

Zarówno Janowiec jak i zamek stały się niemymi świadkami wybuchu rokoszu sandomierskiego, wymierzonego w króla Zygmunta III Wazy. To właśnie tu doszło do spotkania władcy z przywódcą rokoszan Mikołaja Zebrzydowskiego i w konsekwencji odrzucenia przez króla żądań szlachty. Sam konflikt toczył się w latach 1606-1607 i przyniósł zwycięstwo Zygmunta III Wazy w bitwie pod Guzowem, to ostatecznie żadna ze stron nie osiągnęła zamierzonych celów. Za to relacje między królem a poddanymi uległy pogorszeniu. Trudno jednak było oczekiwać, aby szlachta, nawykła do demokracji szlacheckiej, tolerancji religijnej (wyrażonej wszak ugodą sandomierską i aktem konfederacji warszawskiej), mogła pogodzić się z królewskimi zamiarami stworzenia monarchii absolutnej czy wprowadzenia zasady dziedziczności tronu (co było wbrew idei wolnej elekcji). Nadto poddanych mocno raziła ultrakatolicka postawa władcy. Niewątpliwie jednak wiek XVII, u którego początku miał miejsce rokosz Zebrzydowskiego, przyniósł upadek kraju, spowodowany licznymi wojnami (łącznie z pustoszącym kraj potopem szwedzkim) oraz błędnie pojmowaną wolnością szlachecką, najczęściej wyrażaną w postaci „liberum veto”, czyli możliwości zrywania posiedzeń sejmów. Zresztą sama szlachta ulegała niebezpiecznemu zjawisku uzależniania się od magnateria. Nieprzypadkowo więc ten okres zwykło się określać czasem oligarchii magnackiej.

Jeszcze w tym samym stuleciu, na zamku w Janowcu, gościł król Michał Korybut Wiśniowiecki, syn Jeremiego Wiśniowieckiego, który to dowodził siłami tłumiącymi powstanie kozackie z 1648 r. To on właśnie dowodził obroną Zbaraża, co literacko uwiecznił Henryk Sienkiewicz w powieści „Ogniem i Mieczem”, a zekranizował Jerzy Hoffman pod tym samym tytułem. A w bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku przeciwko kozakom umiejętnie poprowadził wojska, choć formalnym dowódcą był król Jan Kazimierz, którego zresztą poparł w czasie wolnej elekcji w 1648 r. Gdy tenże władca z tronu ustąpił, szlachta powierzyła berło królewskie synowi elektora poprzednika. Michał Korybut Wiśniowiecki nie spełnił jednak oczekiwań poddanych, a jego panowanie rychło się skończyło w 1673 r.

Ruiny tego – początkowo niepozornego zamku warte są więc zwiedzenia i poznania przy okazji burzliwych dziejów naszej ojczyzny. Przy okazji można zajść na punkt widokowy, z którego rozpościera się przepiękny widok na Kazimierz Dolny, jak i do szlacheckiego dworku, w całości przeniesionego z pierwotnego miejsca, udostępnionego turystom po renowacji.

 Piotr Ossowski

Bibliografia:

Własne zapiski z wystawy w muzeum.

Bodnari M., Kazimierz Dolny, Lublin i okolice, Gliwice 2017.

Chrzanowski W., Przewodnik po Janowcu, Lublin 1930, [reprint].

Dudzinska F., Legendy o zamku janowieckim, Janowiec 2010.

Lodzińska E., Wieczorek W., Kryciński S., Polska niezwykła. Województwo lubelskie, Warszawa 2009.

Szpadel M., Papaj M., Nałęczów. Kazimierz Dolny. Kazimierski Park Krajobrazowy, Jelenia Góra 2016.