Modrzewiowy kościół w Łasku

W Łasku, mieście położonym nad rzeką Grabią, w województwie łódzkim, znajduje się szereg ciekawych i cennych zabytków. Jednym z nich jest kościół pod wezwaniem św. Ducha, pochodzący z XVII wieku, choć dzieje samej parafii sięgają końca XV stulecia. Jednak zawierucha dziejowa sprawiła, że świątynia służyła nie tylko katolikom, ale również luteranom. A pewnym okresie czasu i jednym i drugim w tym samym czasie. Obecny stan zachowania zawdzięcza łaskim patriotom, którzy w porę podjęli się trudnego zadania przywrócenia blasku modrzewiowemu kościołowi.

Kościół pod wezwaniem św. Ducha został wzniesiony w 1666 r., co potwierdza data na belce tęczowej w świątyni. Stanął w miejscu poprzedniego, strawionego przez pożar. Wcześniejsza budowla pochodziła z 1495 r. Była to drewniana kaplica, wzniesiona przy przytułku dla chorych i ubogich. W średniowiecznej tradycji przyjęło się, że tego typu miejscom patronował św. Duch. Jednocześnie – a zarazem także z zasadami ówczesnej epoki – umiejscowiono je poza murami miasta.

Owa kaplica powstała z inicjatywy Fryderyka Jagiellończyka (1468-1503), arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa Polski i kardynała zarazem. Był on synem króla Kazimierza Jagiellończyka (panującego w latach 1447-1492), zwycięzcy wojny trzynastoletniej, i Elżbiety Rakuszanki, uchodzącej za matkę królów. Otóż jego braćmi byli – Władysław II Jagiellończyk, Jan Olbracht, Aleksander Jagiellończyk i Zygmunt I Stary. Wszyscy zostali koronowani, przy czym ten pierwszy stanął na czele Czech i Węgier, a pozostali Polski.

Obecny kościół powstał dzięki staraniom Macieja Szklarskiego, kanonika łaskiego. W 1747 r. uniknął wielkiego pożaru, który strawił miasteczko, w tym 258 domów. Przetrwał także kolejny – z 1821 r. Po tej pożodze, w trakcie której spłonęły także warsztaty pracy, ówczesne władze nakazały mieszkańcom stawiać domy murowane. Mimo to czerwony kur nieraz dał o sobie znać. Szczęśliwie jednak, drewniana świątynia ostała się.

Po drugim rozbiorze Polski, Łask i okoliczne tereny znalazły się pod władaniem Królestwa Prus. Zgodnie z przyjętym prawem o kolonizacji polskich ziem, pod koniec XVIII wieku nad Grabią pojawili się pierwsi niemieccy osadnicy, będący wyznania luterańskiego. Zajmowali się przede wszystkim rolnictwem oraz rzemiosłem. W 1809 r. żyło ich w miasteczku 19 rodzin ewangelickich. Zapewne była to liczba wystarczająca, skoro zapadła decyzja o powołaniu do życia tutejszej parafii w tymże roku. Dwa lata później na potrzeby sprawowania kultu przez łaskich luteran, został przekazany im kościół św. Ducha. Zgodzono się także, aby pogrzeby odbywały się na katolickim cmentarzu, oddanym do użytku rok wcześniej. Nie stanowili jednak znaczącego odsetka mieszkańców. Według spisu powszechnego z 1921 r., było ich raptem 1%, podczas gdy katolików rzymskiego obrządku – 60%, a żydów – prawie 40%. Jeszcze bardziej marginalne znaczenie odgrywali wyznawcy prawosławia.

Z kościoła pod wezwaniem św. Ducha, luteranie korzystali do 1945 r. Pięć lat później, dzięki umowie zawartej z łaskimi katolikami, kościół stał się miejscem nabożeństw dwóch chrześcijańskich wyznań – ewangelickiego i rzymsko-katolickiego. Jednak sama wspólnota stanęła przed dużym wyzwaniem związanym z dużym exodusem ludności tegoż wyznania u schyłku II wojny światowej, jak i po zakończeniu działań wojennych.

To zresztą nie był jedyny problem, z którym borykała się luterańska parafia. W powszechnej świadomości Polaków pokutował krzywdzący stereotyp utożsamiający ewangelika z narodowością niemiecką. To oraz doświadczenia wojenne skłoniły, i tak już nieliczna grupę wyznaniową, do nieafiszowania się swoją wiarą. Sytuacja uległa diametralnie poprawie po 1989 r. Łascy luteranie włączyli się aktywnie w życie społeczne miasteczka, organizując imprezy kulturalne czy działalność charytatywną. Stali się widoczni i docenieni także przez lokalne władze samorządowe. W 2009 r. uroczyście obchodzono bowiem 200-lecie istnienia tutejszej parafii.

Świątynia w okresie PRL popadała w ruinę. W pewnym momencie zaczęła jej grozić katastrofa budowlana. Jednak dzięki lokalnym patriotom, którzy zrzeszyli się w Społecznym Komitecie Odnowy Zabytkowego Kościoła p.w. św. Ducha, pod przewodnictwem Krzysztofa Nowakowskiego, rozpoczęli prace remontowe w 1989 r. Szybko okazało się, że trzeba było wzmocnić jedną ze ścian, która mogła w każdej chwili zawalić się. Potem przyszedł czas na wymianę kamiennego fundamentu na żelbetowy. W celu uzupełnienia braków czy zastąpienia zniszczonych belek, sprowadzano modrzewiowe drewno z Bieszczad. Ponadto trzeba było skuć tynk z ścian, w którym to swoje siedliska urządziły różnego rodzaju insekty. Szereg prac okazał się więc duży. Potrzebne były pieniądze, a te pozyskiwano w różnych sposób – od lokalnego samorządu terytorialnego, władz kościelnych, resortu kultury i wreszcie organizowanych przez Komitet zbiórek. Przyniosło to pozytywny rezultat, dzięki któremu można dziś podziwiać walory świątyni.

Kościół odzyskał więc dawny blask po kapitalnym remoncie. Uroczystego poświęcenia dokonał bp gen. dywizji Sławoj Leszek Głódź w dniu 27 września 1997 r., stając się siedzibą dla parafii garnizonowej p.w. św. Rafała Archanioła.

Już sama bryła świątyni uchodzi za zabytkową. Powstała na planie krzyża, z prezbiterium zwróconym ku zachodowi, o konstrukcji zrębowej. Przy jej budowie wykorzystano modrzewiowe bale. Dach zaś jest kryty gontem.

We wnętrzu znajdują się cenne – pod względem religijnym jak i kulturowym oraz historycznym – ołtarze, w tym główny poświęcony św. Duchowi, zaś lewy – Matce Bożej Hetmance Żołnierza Polskiego, a prawy – Jezusowi Miłosiernemu i Matce Bożej Karmiącej. W tejże części świątyni znajduje się warta uwagi chrzcielnica, która podobnie jak ambona i ołtarz, została wystrojona muszelkami. Stało się tak dzięki staraniom Zofii Wehr, dziedziczki Karszewa. A stacje drogi krzyżowej i organy pochodzą z czasów współczesnych.

Piotr Ossowski

Bibliografia:

Gramsz A., Szafrański S., Łask. Zabytkowe kościoły, Łask 2010.

Gumpert P., 200 lat to szmat czasu, „Panorama Łaska” 2009, nr 8/90 z sierpnia, s. 21.

Kościoły Archidiecezji Łódzkiej. Nasze dziedzictwo, tom II, red. M. Konopińska, Bydgoszcz 2011.

Łask. Dzieje miasta, red. J. Śmiałowski, Łask 1998.

Poradowski R., Łask. Miasto nad Grabią, Łask 2008.

Poradowski R., Łaski kościółek św. Ducha, „Nad Wartą” 1999, nr 48 z 1 grudnia, s. 12.

Święty Duch uratowany, „Nad Wartą” 1996, nr 6 z 8 lutego, s. 7.